Sôi động thị trường carbon thế giới

Thị trường carbon khởi động từ năm 1997, với việc thông qua Nghị định thư Kyoto của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu. Theo Nghị định thư này, các quốc gia phát triển có nghĩa vụ giảm phát thải khí nhà kính, bằng cách giảm phát thải trực tiếp, hoặc mua lại các chứng chỉ giảm phát thải từ các quốc gia khác. Từ đó, trên thế giới xuất hiện loại hàng hóa mới là các chứng chỉ giảm/hấp thụ phát thải khí nhà kính. Hàng hoá giao dịch được gọi chung là mua bán, trao đổi carbon, hình thành nên thị trường carbon hay thị trường tín chỉ carbon.

Hiện nay, trên thế giới có 58 quốc gia phát triển thị trường carbon, 27 quốc gia áp dụng thuế carbon và một số quốc gia áp dụng cả hai. Các quốc gia này xây dựng sàn giao dịch tín chỉ carbon và đã có nhiều giao dịch, nguồn thu về rất lớn, tạo xu hướng cho các nước chưa tham gia thị trường carbon.

Đầu tiên, phải kể đến thị trường châu Âu với sàn giao dịch EU Emissions Trading System (EU ETS): Giúp các nước thành viên EU hạn chế hoặc giảm thiểu lượng khí thải nhà kính bằng việc cho phép người tham gia mua hoặc bán hạn ngạch khí thải. Hạn ngạch khí thải được xem như là một dạng tiền tệ - một hạn ngạch được cấp cho cho người có quyền thải ra một tấn CO2 hoặc khí thải nhà kính khác.

Từ tháng 10/2023, 27 nước thành viên EU đã bắt đầu đánh thuế carbon với sáu loại hàng hóa nhập khẩu từ bên ngoài có nguy cơ ô nhiễm cao là sắt thép, xi măng, phân bón, nhôm, điện và hydro. Đây là những lĩnh vực chiếm tới 94% lượng khí thải công nghiệp của EU. Các nhà nhập khẩu sẽ phải báo cáo lượng khí thải có trong hàng hóa nhập khẩu, nếu lượng khí thải này vượt quá tiêu chuẩn của EU thì sẽ phải mua “tín chỉ carbon” theo mức giá carbon hiện nay tại EU.

Sàn giao dịch California Cap-and-Trade Program: Đây là một sàn giao dịch tại tiểu bang California, Hoa Kỳ, và là một phần của Western Climate Initiative, bao gồm cả các tỉnh của Canada.

Chỉ số tương lai phát thải carbon giao dịch trên thị trường.

Sàn Japan Carbon Credit Trading Scheme (J-Credits): Sàn giao dịch tín chỉ carbon “J-credits” khai trương ngày 11/10/2023 trên sàn chứng khoán Tokyo (TSE). Ban đầu có 188 công ty và tổ chức Nhật Bản tham gia mua bán tín chỉ carbon được Chính phủ xác thực thông qua việc sử dụng năng lượng tái tạo và quản lý rừng.

Sàn China National Emissions Trading Scheme: Trung Quốc đã bắt đầu thử nghiệm hệ thống giao dịch tín chỉ carbon quốc gia của mình vào năm 2021, với kế hoạch mở rộng quy mô trong tương lai.

Ngoài ra, còn có sàn Kazakhstan Emissions Trading Scheme: Kazakhstan đã thành lập hệ thống giao dịch khí thải quốc gia của mình vào năm 2013. Sàn New Zealand Emissions Trading Scheme: Đây là hệ thống giao dịch tín chỉ carbon quốc gia của New Zealand, bắt đầu hoạt động từ năm 2008.

Tại nhiều nước Đông Nam Á cũng có sàn giao dịch carbon như sàn giao dịch chứng khoán Singapore (SGX) thành lập tháng 5/2021, quỹ đầu tư Temasek thuộc Chính phủ Singapore, ngân hàng DBS và Standard Chartered đã công bố thành lập thị trường carbon tự nguyện CIX bằng cách tạo điều kiện thuận lợi cho việc buôn bán tín chỉ carbon chất lượng cao (từ các khu rừng lâu năm, có tác động tích cực đến chất lượng không khí) thông qua các hợp đồng tiêu chuẩn hóa. Trong ngày đầu tiên CIX khai trương, đã có 12.000 tấn CO2 được mua/bán với giá trung bình 5,36 USD mỗi tấn.

Năm 2022, hãng hàng không Singapore Airlines (SIA) đã thử nghiệm chương trình cấp chứng chỉ carbon bằng cách sử dụng nhiên liệu hàng không bền vững (sản xuất từ dầu ăn đã qua sử dụng, có lượng khí phát thải thấp). Lượng khí thải sẽ được chia nhỏ ra, và các doanh nghiệp bay với SIA sẽ được cấp chứng nhận về nỗ lực giảm phát thải để có thể công bố với nhà đầu tư.

Sàn giao dịch tín chỉ carbon (BCX) thuộc sàn giao dịch chứng khoán Malaysia (Bursa Malaysia) khai trương năm 2022. Sàn giao dịch chứng khoán Indonesia (IDX) cũng ra mắt sàn giao dịch tín chỉ carbon năm 2023 trong bối cảnh Indonesia là quốc gia phụ thuộc vào than đá đang nỗ lực tìm cách huy động các nguồn lực để giảm khí phát thải.

Thị trường tín chỉ carbon Việt Nam

Từ thực tế nhiều nước thành lập sàn giao dịch tín chỉ carbon, Bộ Tài chính đề xuất thực hiện mô hình này tại Việt Nam. Đề án nhằm phát triển thị trường tín chỉ carbon tại Việt Nam, góp phần thực hiện mục tiêu giảm nhẹ phát thải khí nhà kính với chi phí của doanh nghiệp và xã hội thấp, thúc đẩy phát triển công nghệ phát thải thấp, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam, hướng tới phát triển nền kinh tế carbon thấp và chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu.

Diện tích rừng ở Việt Nam là lợi thế trong trao đổi hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon.

Theo đề án “Phát triển thị trường carbon tại Việt Nam” từ nay đến hết năm 2027, nước ta tập trung xây dựng quy định quản lý tín chỉ carbon, hoạt động trao đổi hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon; xây dựng quy chế vận hành sàn giao dịch tín chỉ carbon... dự kiến năm 2028 sẽ vận hành chính thức sàn giao dịch tín chỉ carbon.

Đây là thị trường tương đối mới với Việt Nam và còn nhiều tiềm năng phát triển, mang lại lợi ích cho cộng đồng, tuy nhiên, khung pháp lý đối với hoạt động này còn hạn chế. Hiện Chính phủ mới ban hành Nghị định số 06/2022/NĐ-CP ngày 7/1/2022 quy định giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozone, trong đó quy định lộ trình phát triển, thời điểm triển khai thị trường carbon trong nước và thực hiện các dự án trao đổi tín dụng trong nước và quốc tế.

Theo lộ trình của Chính phủ, thị trường carbon trong nước sẽ thí điểm từ năm 2025 và vận hành chính thức từ năm 2028. Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường, trao đổi tín chỉ carbon tự nguyện từ Việt Nam ra thế giới đã được các doanh nghiệp thực hiện từ giữa những năm 2000 khi triển khai các chương trình, dự án theo cơ chế “phát triển sạch” CDM.

Việt Nam đã có hơn 300 chương trình, dự án đăng ký thực hiện theo các cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ carbon... trong đó có khoảng 150 chương trình, dự án được cấp 40,2 triệu tín chỉ và trao đổi trên thị trường carbon thế giới. Việt Nam là 1 trong 4 nước có dự án CDM đăng ký nhiều nhất, sau Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ và đứng thứ 9 trên tổng số 80 quốc gia có dự án CDM được cấp tín chỉ.

Dù chưa lên sàn giao dịch nhưng Việt Nam đã bán thành công 10,3 triệu tín chỉ carbon rừng.

Trong năm 2023, ngành lâm nghiệp Việt Nam đã bán thành công 10,3 triệu tín chỉ carbon rừng (10,3 triệu tấn CO2) thông qua WB. Với đơn giá bán tín chỉ 5 USD/tấn carbon hấp thụ, tổng giá trị của hợp đồng lên tới 51,5 triệu USD (khoảng 1.250 tỷ đồng). WB đã thanh toán tiền ERPA đợt một cho Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn là 41,2 triệu USD (tương đương 997 tỷ đồng), đạt 80% kết quả giảm phát thải theo hợp đồng mua bán đã ký. Số tiền còn lại 10,3 triệu USD sẽ được thanh toán sau khi hoàn thành việc chuyển giao 10,3 triệu tấn CO2 còn lại.

Đến năm 2028, Việt Nam sẽ chính thức vận hành sàn giao dịch tín chỉ carbon tự nguyện. Đến lúc đó, doanh nghiệp có thể mua bổ sung tín chỉ bù đắp carbon để đạt mục tiêu Net Zero. Giai đoạn hiện tại là lúc doanh nghiệp cần thực hiện báo cáo kiểm kê phát thải theo quy định của Việt Nam và thế giới để hạn chế rủi ro pháp lý và nắm lấy thời cơ đến từ dòng chảy chuyển dịch “nhà cung cấp xanh” đang diễn ra trên phạm vi toàn cầu.

N. Hiển